Britanski Guardian zabrinut za Neretvu: Mogu li naučnici da spasu jednu od posljednjih netaknutih rijeka u Evropi?

Neretva, u Bosni i Hercegovini, jedna je od biološki najraznovrsnijih rijeka na kontinentu, ali više od 50 planiranih hidroelektrana moglo bi trajno transformisati ekosistem, piše britanski Guardian u tekstu pod naslovom "Ovo je jedna od posljednjih netaknutih rijeka u Evropi. Mogu li naučnici da je spasu od 50 brana?"

Novinarka Karen Mekvej donosi priču o dva ekologa, Gabrijelu Singeru i Kurtu Pinteru, koji su riješeni da spasu netaknutu Neretvu duž čijeg toka i pritoka je planirana gradnja više od 50 hidroelektrana, uključujući jednu već u izgradnji.

Naučnici tvrde da bi brane mogle uništiti vodotokove, žive vrste i širi ekosistem. Brane radikalno mijenjaju hidromorfološke - fizičke karakteristike - vodotoka, zamijenjujući turbulentne dijelove rijeke stajaćom vodom. One mogu spriječiti migraciju riba i izazvati dramatične padove u kretanju sedimenta, koji je ključan za mrijest riba. Ovi uticaji obično oštećuju riječne ekosisteme, uzrokujući gubitke ključnih vodenih vrsta i ekoloških funkcija.

Dom izuzetno rijetke vrste pastrmke

Singer i Pinter bili su među 70 naučnika iz 17 zemalja koji su se spustili u Ulog tokom Nedjelje nauke o Neretvi prošlog ljeta. Probijali su se kroz rijeke i hrabro ulazili u podvodne pećine kako bi zabilježili rijetke vrste, prikupljajući uzorke eDNK - genetskog materijala koji organizmi izlučuju u okolinu - kako bi ispitali njihovu bioraznovrsnost.

Pinter i Singer uzeli su uzorke u pritoci Neretve, rijeci Ljuta u nadi da će pronaći dokaze za ono što su im lokalni ribari rekli: da je pritoka mjesto gdje se mrijesti izuzetno rijetka mekousna pastrmka (Salmo obtusirostris), ugrožena vrsta cijenjena od strane bosanskih mušičara.

Pinter, slatkovodni ekolog na Univerzitetu prirodnih resursa i životne nauke u Beču, opisuje ribu kao "sveti gral" Neretve. Rijeka je jedno od njenih posljednjih uporišta, kaže.

- Postoji samo nekoliko balkanskih rijeka gdje možete pronaći ovu endemsku vrstu. Skoro je izumrla.

Nekoliko kilometara uzvodno od Ljute nalazi se gradilište Ulog, koje će biti hidroelektrana snage 35 megavata, sa branom visokom 53 metra. Pristupni putevi sijeku kroz planine, a dolina ispod već je ogoljena od drveća kako bi se napravilo mjesto za rezervoar dužine pet kilometara. Naučnici upozoravaju da bi blizina hidroelektrane Ulog uticala na oblast za razmnožavanje ove pastrmke koja se mrijesti u šljunku. Ali zbog toga što brana zadržava sediment, vjerovatno će nedostajati šljunka nizvodno - što znači manje mjesta za razmnožavanje.

- Ako postoji deficit šljunka, to će uticati na sposobnost pastrmke da se razmnožava - kaže Pinter.

Guardian je iz gornjih tokova Neretve prikupio seriju uzoraka eDNA, genetskog materijala koji se koristi za ispitivanje bioraznovrsnosti. Analiza je pokazala da je u njima prisutna rijetka pastrmka, a Pinter se nada da će rezultati pomoći da se zaustavi izgradnja osam hidroelektrana planiranih na Ljuti i možda čak da se zaustavi izgradnja elektrane Ulog.

- Želim da pokažem bosanskom narodu da vrsta ima važna područja za razmnožavanje, da je to njihovo blago. Hidroenergija je najstariji izvor obnovljive energije, ali ima jedan od najvećih uticaja na ekosisteme. Treba da znaju šta mogu da izgube.

Evropa ima najzapušteniji riječni pejzaž na svijetu

Profesor na Institutu za ekologiju na Univerzitetu u Inzbruku, Gabrijel Singer podseća da smo tokom poslednjih četiri ili pet decenija izgubili 80% slatkovodne ekologije. Ako pravite brane, gubite vodene vrste, ali i pejzaž koji rijeka hrani, kopneni ekosistem i biodiverzitet šume, dodaje.

Bendžamin Barka, šef očuvanja u NatureMetrics, koji je analizirao uzorke eDNK iz Gornje Neretve za Guardian, pronašao je tragove kuna, divokoza, voluharica, puha, srna i žaba. Iako je uzorak bio mali, rezultati ukazuju na netaknutu rijeku, kaže Barka.

- Ako uporedite, na primjer, sa lokacijama u Velikoj Britaniji, ona je jedinstvenija i raznovrsnija.

Evropa ima najzapušteniji riječni pejzaž na svijetu, podsjeća Guardian. Broj prepreka poput brana i plićaka procjenjuje se na više od milion, prema studiji EU iz 2020. godine. Kumulativno, ove prepreke su među glavnim uzrocima 80% smanjenja biološke raznovrsnosti slatkih voda i 55% gubitka populacija migratornih riba u rijekama Evrope.

Na Balkanu u planu 3.300 hidroelektrana

Hidroenergija je činila 37% proizvodnje električne energije u Bosni i Hercegovini 2021. godine, piše Guardian. Na Balkanu, rijekama koje su među najnetaknutijima u Evropi, prijete 3.300 planiranih hidroelektrana, čiji graditelji tvrde da one donose zapošljavanje i vrijedan prihod.

Portparol kompanije EFT, trgovinske i investicione kompanije koja gradi branu Ulog, izjavio je u saopštenju da je procjena uticaja na životnu sredinu (EIA) i dozvola "definisala odgovarajuće mjere ublažavanja kako bi se eliminisao ili minimizirao uticaj projekta na životnu sredinu", ali je odbio da pruži detalje o tome kako bi takve mjere funkcionisale.

- EIA i redovno praćenje životne sredine u proteklim godinama nisu identifikovali mekousnu pastrmku u području projekta HPP Ulog - rekao je.

U izvještaju Komiteta Bernske konvencije iz 2022. godine, međunarodnog sporazuma o zaštiti flore i faune, procjena uticaja na životnu sredinu za branu Ulog identifikovana je kao "zastarjela" i sa nedostatkom osnovnih podataka i "nedovoljnim i neizvodljivim" predloženim mjerama ublažavanja.

Projekat Ulog donijeće posao i prihod jednoj od najnerazvijenijih opština u Bosni i Hercegovini i investiciju od 90 mil EUR, rekao je portparol. Plan će rezultirati smanjenjem emisija ekvivalenta CO2 za 87.846 tona godišnje u poređenju sa fosilnim gorivima, dodao je, pomažući u ublažavanju klimatske krize.

Hoće li Neretva doživeti sudbinu Vjose

Radomir Sladoje, gradonačelnik Kalinovika, lokalne opštine, priznao je naučnicima okupljenim u Ulogu u junu da je vlast odobrila branu, ali je rekao da je području potrebna nadoknada koju pruža kompanija za branu.

- Možda je to bilo pogrešno - rekao je Guardianu u junu, dodavši da je nakon odobrenja bio ubeđen argumentom da bi turizam, uključujući splavarenje i planinarenje u Gornjoj Neretvi, mogao donijeti prihod ako se rijeka zaštiti: - Sada, ako neko dodirne gornji dio Neretve, sam ću se pobuniti.

Na mjestu u planinama s pogledom na gradilište brane Ulog, dolinu ogoljenu od drveća, Ulrih Ajhelman, izvršni direktor organizacije Riverwatch, kaže:

- Možda je već kasno.

Ali čuvanje netaknutih gornjih tokova i njenih pritoka ostaje vrijedno borbe, dodaje on. Prošle godine, konzervacionisti su dobili podršku odbora Bernske konvencije. Članovi odbora preporučili su vladi Bosne i Hercegovine da zaustavi izgradnju brane Ulog i otkaže izgradnju hidroelektrana na gornjem toku rijeke.

U julu, ugovori za 15 malih hidroelektrana duž rijeke Neretvice, pritoke Neretve, otkazani su, kao pobjeda protesta koje su predvodili mještani.

Podaci prikupljeni na Nedjelji nauke biće od suštinskog značaja za pravne bitke planirane protiv projekta Ljuta i drugih hidroelektrana, kaže Ajhelman.

- Ovo nam daje oružje protiv svih brana, uključujući i Ulog. Jednostavno ne možemo dozvoliti uništenje jedne od najraznovrsnijih i najljepših rijeka Evrope.

Inače, ovo nije prvi put da se naučnici zalažu za očuvanje balkanskih rijeka. Slično je doživjela Vjosa u Albaniji, jedna od posljednjih divljih rijeka u Evropi. U jednom trenutku u regionu Vjose bila je u planu izgradnja 45 hidroelektrana, ali zahvaljujući desetogodišnjem naporu aktivista i naučnika, Vjosa je u martu proglašena za nacionalni park, čime su planovi o izgradnji pali u vodu.

Riverwatch

Gabrijel Singer

Kurt Pinter

Radomir Sladoje

Guardian

Neretva

Ljuta

Vjosa

Ulog

hidroelektrana Ulog

zaštita reka

retke vrste pastrmke

Bernska konvencija

hidroelektrane Neretva

balkanske reke

hidroenergija